Hechte verankering tussen beleid en gebouw

Aanleiding

Op het moment dat we elkaar spreken ligt de officiële opening van de nieuwe bibliotheek in Goes vijf dagen achter haar, maar het gezicht van Jannie van Vugt straalt nog steeds een en al vreugde uit. De directeur-bestuurder van de Bibliotheek Oosterschelde, een organisatie die op 33 locaties op het Zeeuwse platteland te vinden is met vestigingen, afhaalbiebs, biebs in de buurt en leespunten: ‘Het algemene gevoel is heel erg fijn. Op de openingsdag hebben we in Goes een ontzettend leuk programma gehad, met muziek, de kinderburgemeester, twaalfjarige biebvloggers die filmpjes van het hele bouwproces gemaakt hadden, interviews met architect Aat Vos, de burgemeester en de wethouder. Een even afwisselend als speels programma. Ook na de officiële plichtplegingen bleef men nog lang met elkaar napraten. Precies, wat ons met de third place-gedachte voor ogen staat. Ook de publieksdag kende een gezellige aanloop, waar mijn team en ik veel tijd hebben besteed om met bezoekers in gesprek te gaan. Vrijwel iedereen toonde zich enthousiast over de nieuwe bibliotheek, dus dit alles maakt dat we met elkaar kunnen terugblikken op een mooi evenement.’
 

De vraag waarom een nieuwe bibliotheek noodzakelijk was in Goes noopt Van Vugt tot een duik in het verleden. ‘Toen ik hier bijna vijftien jaar geleden directeur werd, ging ik alle vestigingen van Oosterschelde langs, maar in Goes kon ik de entree aan de Oostwal niet vinden. Dat geeft je al een idee van de belemmeringen waar we tegenaan liepen als het gaat om het binnenhalen van publiek dat jouw instelling niet héél graag wil bezoeken. Na het beklimmen van een trap kwam je terecht op de eerste verdieping van een gebouw uit de jaren tachtig. Een soort betonnen bak waar de collectie centraal stond. Vanaf het begin had ik dan ook zoiets van: hoe kunnen we ervoor zorgen dat de bibliotheek wel een uitnodigende sfeer krijgt? Maar alle ontwikkelingen die we in onze andere vestigingen doormaakten, kon ik daar niet realiseren. Plat gezegd: omdat het ons vastgoed was. Zolang we dat gebouw niet konden verkopen, was het een blok aan ons been.’

‘Samen met de gemeente zijn we toen een traject gestart om de bibliotheek een plek aan het zogeheten cultuurplein in Goes te geven. In dit plan zou Theater de Mythe gekoppeld worden aan het een straat verder geleden poppodium, terwijl bibliotheek en muziekschool als verbindende factor fungeerden. Een mooi plan dat tussen de acht en tien miljoen euro zou kosten. Maar toen kwam de Icesave-affaire, en zat de gemeente Goes ineens met een geldprobleem. Met als gevolg dat alle plannen in de ijskast verdwenen. Voor de bibliotheek betekende dit pas op de plaats. Later, toen de ergste financiële nood gelenigd was, besloot de gemeente om enkel noodzakelijk onderhoud aan het poppodium en de muziekschool te laten uitvoeren. Hierdoor verdween de oorspronkelijk beoogde mix van functies meer en meer uit beeld. Als bibliotheek hadden we iets van: en wij dan?’

‘Als je al zolang met een traject als dit bezig bent, vrees je dat het nooit meer zal lukken, maar afgelopen voorjaar meldde zich een projectontwikkelaar die aangaf ons pand te willen overnemen. Weliswaar tegen een lagere prijs dan we in gedachten hadden, maar samen met de Raad van Toezicht en de gemeente kwamen we tot de slotsom: met het voorliggende bod kunnen we weliswaar niet al onze ambities realiseren, maar als we dit bod niet accepteren, komt de bibliotheek hier nooit weg. Na het tellen van onze knopen hebben we gezegd: oké, we kunnen nu in ieder geval door.’

Concept/onderliggende visie

‘Op 3 juni van vorig jaar viel de beslissing en op 3 september zaten we met architect Aat Vos en zijn collega in een ontwerpsessie, waarbij ook de binnenstadsmanager van de gemeente aanwezig was. We hebben stevig ingezet op een goede aanbestedingsprocedure en op de selectie van de aannemer, en zodoende kwam alles in een stroomversnelling. We belandden in een rollercoaster, mede omdat ook de coronabelemmeringen zich nog deden gelden, maar als ik nu zie dat het gebouw op 1 september van dit jaar is opgeleverd en dat wij op 25 september officieel opengingen voor het publiek, kan ik enkel met een tevreden gevoel terugblikken.’
 

Hoe zou Van Vugt het nieuwe concept van de Bibliotheek Goes in hoofdlijnen typeren? ‘Als ontmoetingsplek waar alle lijnen op maatschappelijk, cultureel, educatief en informatief gebied samenkomen. Onze nieuwe beleidsvisie gaat over verrijken en verbinden. Je verrijkt de omgeving met alles wat je hebt aan kennis, menskracht en bronnen, maar je verbindt de burgers ook. Je gebouw speelt daar een ondersteunende rol in. Men moet zich bij ons organisch thuisvoelen. We zetten in op een sfeer die omarmt. Dat krijg ik ook terug van bezoekers. Ik hoor vaak: wat is het hier prettig toeven. Dat verblijfsklimaat wordt ondersteund door de horeca en door faciliteiten die invulling geven aan de verrijking, zoals het podium, de werkplaats, de cursusruimte en plekken waar je kunt gaan zitten zonder dat je daar per se iets geacht wordt te doen. De term “huiskamer van de stad” vind ik inmiddels wat sleets – de wachtruimte van het station krijgt nu ook al dat etiket opgeplakt – maar als ik hoor dat mensen die omschrijving aan de bibliotheek geven, stemt dat toch blij.’

‘We hebben de horeca in dit pand niet uitbesteed maar in eigen beheer gehouden. Achter de toog staat een nieuwe collega, een voormalige horeca-ondernemer die voorheen een vegan restaurant dreef. Zelf hebben wij nu ook een volledig plantaardige kaart. Dat past goed in de duurzame doelstellingen die je als bibliotheek nastreeft. Misschien een kleine stap, maar ook kleine stappen helpen je vooruit.’

‘Wat ook anders is dan vroeger: eerst zaten onze medewerkers achter een balie en beantwoordden zij keurig vragen van het publiek, maar nu lopen ze tussen de mensen en vragen of ze hen kunnen helpen. Op die manier kunnen we bezoekers veel beter informeren over alle mogelijkheden van de bibliotheek. Dat wordt gewaardeerd, hoor ik van diverse kanten. Het gonst echt in Goes: “Joh, je moet eens naar de nieuwe bieb gaan. Die is zo mooi geworden. En wat je er niet allemaal kunt doen…” Samen met het team ben ik ook reuze benieuwd naar de cijfers over september, want op een gegeven moment konden we de nieuwe pasjes niet meer aanslepen. Niet alleen nieuwkomers, maar ook mensen die afgehaakt waren, weten ons nu gelukkig weer te vinden. 

Zeven vluchtelingen uit Afghanistan lieten aan een medewerker van het Taalhuis weten dat ze Nederlands willen leren. Een Syriër gaf spontaan een prachtig recital achter de piano. Dat is toch wat je als bibliotheek wilt bewerkstelligen. Ook voor het team is dit buitengewoon inspirerend.’

Vaak is er in nieuwe bibliotheken minder plek voor de collectie. Geldt dat ook voor Goes? ‘In de filosofie van dit gebouw staat de collectie om de faciliteiten heen. In plaats van in het midden is de collectie dus aan de wanden geplaatst. Dit betekent dat we goed gekeken hebben: wat nemen we nog wel mee naar het nieuwe gebouw en wat niet meer? Zo vond er een flinke sanering van ons boekenbestand plaats, waarbij we diverse nullijsten hebben afgeschreven, maar tegelijk intensiveren we de attendering op onze online-bibliotheek. Naast de dertigduizend banden die hier staan hebben we een zelfde aantal e-books. En er is de luxe van het Zeeuwse netwerk, waar we een beroep op kunnen doen.’

De openbare bibliotheek is er voor iedereen, maar bij de Bibliotheek Oosterschelde ligt de focus op het bereiken van de jeugd. ‘Een keuze die we al jaren geleden gemaakt hebben. Als je alle ballen in de lucht probeert te houden, als je alles probeert te doen, doe je per saldo niks goed. Toen we ruim een decennium geleden extra subsidies konden aanvragen voor pilotprojecten in het kader van de Bibliotheek op school (dBos) hebben we twee jaar lang geïnvesteerd in een andere aanpak van het jeugdbibliotheekwerk door niet in de bibliotheek te gaan zitten wachten totdat kinderen bij ons komen, maar naar scholen toe te gaan. Dat bleek heel succesvol, want sinds de start met de eerste vier pilotscholen maakt negentig procent van de basisscholen gebruik van een van onze twintig leesconsulenten.’
 

‘Toen we ons op een bepaald moment afvroegen wie we nou precies met de bibliotheek bereiken, bleek niet alleen dat we heel veel jeugdleden (en vijftigplussers) tot onze klandizie mogen rekenen, maar dat we in de tussenliggende leeftijdscategorieën volledig de boot missen. Terwijl we die ouders juist hard nodig hebben om ervoor te zorgen dat lezen voor kinderen niet alleen iets van school is, maar dat het ook een generatie verbindend fenomeen is. We willen dat ouders hun kind weer gaan voorlezen en in de bibliotheek laten deelnemen aan activiteiten. We hebben nu ook een voorleescoach. De leesconsulenten nodigen schoolklassen uit voor een bezoek aan onze vestiging. We mikken op leesplezier en leesvaardigheid voor de lange termijn. Om dat doel dichterbij te brengen, hebben we de bibliotheek zo aantrekkelijk mogelijk ingericht voor de doelgroep van twintig- tot veertigjarigen. Er is een hoek in de bibliotheek waar jonge ouders relaxed met hun kind kunnen zitten. Ook is er, op suggestie van een teamlid, een rustruimte gekomen waar een moeder haar baby kan voeden. Zo’n openbare plek was er voordien nergens in Goes. Hoe fijn is het dat de bibliotheek die mogelijkheid nu wel biedt?’

Locatie(keuze)

‘De bibliotheek Goes is gevestigd aan het Bleekveld (het cultuurplein). ‘Bedoeling is dat dit plein door de komst van de bibliotheek meer gaat leven. Wij brengen de traffic, de reuring. Mensen gaan immers doorgaans pas ’s avonds naar het theater en/of de horeca. Met alle partijen daar – naast de genoemde partners zijn dat de muziekschool en het poppodium – hebben we een groep opgericht: de Buren van het Bleekveld. Samen gaan we op het plein programmeren. Het eerste wapenfeit is in december, als het midwinterfestival voor de binnenstad van Goes start’.

Realisatie/jaar van opening

Op 25 september 2021 ging de bibliotheek officieel open.

Gebruik/beheer (ervaringen)

‘De eerste signalen bevestigen onze verwachtingen.’

Begroting/bouw- en inrichtingskosten

Totaal bedrag: 1,2 miljoen euro. In combinatie met extra kosten, zoals trainingen voor medewerkers, bedrijfskleding en ICT, bedroegen de kosten circa 1,6 miljoen euro.

Grootte gebouw (in vierkante meters)

De grootte van de bibliotheek is 980 vierkante meter. Op de oude plek aan de Oostwal beschikte de bibliotheek over 1400 vierkante meter. ‘Dat waren wel minder efficiënte meters. Bovendien zitten de back-officemedewerkers niet in dit nieuwe pand, maar bij enkele cultuurpartners in Goes.’

Naam architect/interieurarchitect

‘We bewonen nu een huurpand, dat bestaat uit drie voormalige winkelpanden waarvan er twee jarenlang leeggestaan hebben. Wie die winkels heeft ontworpen zou ik niet weten. De winkels hebben we aan elkaar gekoppeld tot één pand dat we voor vijftien jaar van de eigenaar huren.’

Wat gaf de doorslag om voor Aat Vos te kiezen als interieurarchitect? ‘Wij hebben elkaar gevonden op visie. Onze ideeën over de betekenis en functie van de bibliotheek liepen in hoge mate synchroon. Ook de betrokken wethouders zagen parallellen met hun eigen binnenstads- en cultuurfilosofie. In 2018, toen we dachten dat de verkoop van ons pand snel rond zou komen, hebben we voor de tweede keer een werksessie met Aat en de binnenstadsmanager gedaan. Dat jaar ging de verkoop niet door, maar toen dat een jaar later wel het geval was, konden we snel schakelen.’

Tips/leermomenten (do’s and don’ts)

‘Het belangrijkste in zo’n traject is dat je moet beseffen dat het nooit alleen maar een gebouw is, dat het nooit enkel over inrichten gaat. Het gaat altijd om de vraag: wat wil je met dit gebouw bereiken? En: hoe neem je je collega’s mee in een andere werkwijze. Doe je die exercitie niet, dan heb je een prachtige doos waar gebruikers feilloos doorheen prikken.

Ook heel belangrijk: realiseer je dat aanbesteden een vak is. Onderschat dat niet en weet dat je baat hebt bij een serieuze voorfase. Onze projectleider heeft daar een geweldige rol in gespeeld. Dat heeft er mede toe geleid dat de opgestelde documenten nu als raamdocumenten beschikbaar zijn voor andere bibliotheken die er gebruik van willen maken. Die aanpak heeft ons grof geld gekost, daarom kunnen anderen er tegen een kleine fee gebruik van maken. Nogmaals: het is essentieel dat je er aan de voorkant voor zorgt dat je in een later stadium van het proces niet in de problemen komt.’

Bijzonderheden/(lokale)kenmerken

‘Deze bibliotheek is echt van Goes. Qua schaal en invulling past deze bibliotheek puur bij wat deze gemeente nodig heeft en waar de inwoners blij van worden. Daarom kan de bibliotheek van Goes niet één op één gekopieerd worden in bijvoorbeeld Heinkenszand of Burgh-Haamstede.

Onderscheidend in mijn ogen is ook de verankering tussen beleid en gebouw. In de loop der tijd hebben we wel meer vestigingen aangepast – zoals ’s Gravenpolder en Zierikzee – maar als je ziet hoe de bibliotheekwereld intussen is veranderd, dan constateer je dat ontwikkelingen als de community librarian tot een andere inrichting leiden, dan stel je vast dat het speelveld vraagt om flexibiliteit. In de in Goes gevolgde opzet hebben we daar veel aandacht aan besteed, omdat de situatie over vijf jaar wellicht nieuwe ingrepen vereist. Zonder dat je alles overhoop hoeft te halen.

Ten slotte wil ik graag vermelden dat ik het teamspel in dit hele project zeer gewaardeerd heb. Voorgaande projecten deden we op eigen kracht, maar bij deze grote klus hebben we ons op advies van de Raad van Toezicht door diverse experts laten ondersteunen. Aanvankelijk moest ik even slikken, maar mede dankzij de ervaren projectleider heb ik daar veel stut en steun aan gehad. Al was het maar omdat je als opdrachtgever in je rol kunt blijven. In het begin van dit traject zag ik de cultuurverschillen tussen een creatieve architect, een voortvarend bouwbedrijf en de gemeente die zich er ook tegenaan bemoeide, maar als je bij de opening ziet dat alle partijen elkaar hebben gevonden en zijn gaan waarderen, dan beschouw ik het resultaat als enorm cadeau.’

Contactpersoon (voor meer informatie)

Jannie van Vugt, directeur-bestuurder Bibliotheek Oosterschelde: 
j.vanvugt@bibliotheekoosterschelde.nl.